Beagan Sheanchais mu Latha Fhèill Mìcheil

B’ ann bho Dhòmhnall ‘Larry’ Mac an t-Saoir (1882–1962),  Dòmhnall mac Alasdair Mhòir ’ic Iain ’ic Iain ’ic Iain ’ic Nèill, a bhuineadh do Loch Aoineart, a fhuaireadh beagan sheanchais mu Fhèill Mìcheil agus na bha a’ thachairt air an latha ud (29mh den t-Sultain) ann an Uibhist a Deas. Chuir Calum an Tàilleir air chlàr e air an 20mh latha den Dùbhlachd ann an 1959:

 

Dòmhnall Mac an t-Saoir: Cho mòr ’s a bha na seann Ghàidheil a’ creidsinn ann na dhèanadh cuideachadh leotha – a bheireadh cobhair ann an dòigh sam bith a bhiodh a dhìth orra…Agus tha e collach gum biodh iad cumail latha fèilleadh – Latha Naomh Mìcheil – latha sònraichte ann an seo, agus bhiodh iad a’ deànamh…chan eil an latha fhèin buileadh a bhiodh ann idir ’s a bhiodh iad’ toirt urram dha. Bhiodh iad a’ bruich aran ris an canadh iad srùthan, agus bha an srùthan a bha sin, bha e mar gum biodh e na bhonnach beannaichte mar chuimhneachan air Naomh Mìcheal. Bha seann seanchasan ag ràdha aig na seann daoine, nuair a bhrist an sluagh a-mach à Flathanas, gur h-e Naomh Mìcheal a chaidh a-mach, a thuirt e gun robh ’n t-àite bha seo brath air a bhith falamh, agus gun tug e leis aran, agus gun robh e toirt pios dhan aran a bha seo dhan h-uile duine airson iad a thilleadh air ais, agus mar a bha iad a’ blasad air an aran, agus ga ghabhail, gun robh iad a’ tilleadh, agus gun do thill a’ chuid mhòr dhuibh, ach a’ chuid dhiubh nach do thill, gun do ghabh iad an t-aithreachas nuair a ràinig iad, ’s bha fios aca càite an do robh iad a’ dol – gun robh iad a’ tuiteam an sin fhèin, sìos, ge bith gu dè ’n t-àite bha rompa, co-dhiù ’s e fairge, na sgallachan, na talamh, na gainmheach na dè bh’ ann, agus gun robh iad ri bhith ann a shionach rè ùine gus an dèanadh iad suas airson a’ chiont a rinn iad, agus airson an t-aingeal uaisneach a bha seo a leantail. ’S ann a bhiste air rèir chollais mar a chuala mi fhìn aig na seann daoine, gum b’e sin an reusan a bh’ air an t-srùthan a dhèanamh, chionn gun robh aid a’ toirt urram do Naomh Mìchael, gun robh iad a’ dèanamh a’ bhonnaich a bha seo, agus ga riarachadh orra fhèin, agus gum biodh e na urram rompa nuair a ruigeadh iad an taobh thall, gum biodh e aca ri ràdh gun do rinn iad fhèin an t-aran a bha seo, agus gun robh iad ga riarachadh dha teaghlaichean fhèin airson an toirt air an rathad cheart, agus airson urram dhàsan – gur h-e siud bu reusan gun robh iad ris an t-srùthan a bha seo. Bha srùthan ri dhèanamh air oidhche Mìcheil, oidhche roimhe, agus bha e air a riarachadh latha Fhèille Mìcheil, agus cha robh duine bha san teaghlach nach fheumadh pìos dheth fhaighinn. Nuair a bhiodh iad ga fhuinne oidhche ron àm bha a’ bhean – am fallaid a bha i fàgail  bha i ga chaitheadh ann as teine agus bha i ag ràdh, “Siud dhuibhse, Dhonais, do chuid fhèin”, agus bha sin ag ciallachadh gun robh a’ chuid nach dèanadh feum dhan t-srùthan, gun robh e ri thoirt dhà-san, a chionn nach robh feum ann. Agus bha feadhainn eile ann cuideachd, agus ’s e “cuid a’ mhadaidh” a chanadh iad ris an fhallaid a bha iad a’ fàgail, agus rachadh iad a-mach gu cùl an taighe, agus chaitheadh iad a-mach e, agus chanadh iad, “Seo dhuibhse seo, a mhadaidh.” Agus chan eil fhios a’m co-dhiù a bha ceart, an fheadhainn a bha ag ràdh “Seo dhuibhse, a mhadaidh” na “seo dhuibhse, Dhonais” ach bha dà dhòigh ac’ air. Bha a-nist an cleachdadh a bha sin, tha e collach, a’ dol, agus gu h-àraid ann an Uibhist a Deas an seo – bha – ’s aithne dhuibh fhèin Àird Mhìcheil shìos an sin – bha e ri linn mo shìth-sheanar ’s tha mi cinnteach gun robh, nuair a bha mo sheanair na bhalach beag, bhiodh iad a’ cruinneachadh ann a shin Latha Fhèille Mìcheil, a h-uile duine bha san dùthaich o cheann gu ceann, sean is òg, bhiodh a h-uile duine cruinn ann ach seann duine, na seann bhean, na pàisdean beag’…agus cha robh mac duine leis an t-saoghal dhuibh sin, aig an robh each a-staigh, nach robh toirt leotha nan each, agus bhiodh iad a’ tol trì uairean leis an h-eich mun cuairt an teàmpuill airson urram a thoirt do Naomh Mìcheil, oir ’s e Mìcheal nan Steud an t-ainm a bh’ air Mìcheal, agus gum b’e sin na steud – Mìcheal nan Steud – è – na h-eich, mar chanadh iad, an cota-fairm a bh’ aig Naomh Mìcheil. Bha iad a-rithist a’ seinn laoidh – a h-uile duine aig am biodh i – agus a’ dol trì uairean mun cuairt an teàmpuill a’ gabhail na laoidh a bha sin – laoidh a bh’ air a’ dèanamh mar urram do Naomh Mìcheil. Tha cuimhn’ agams’ air feadhainn aig an robh pìosan dhith, ach cha robh mòran sam bith aig an fhear nach maireann dhith ach beagan fhaclan, ach bhiodh I ag feadhainn a bh’ ann roimhe sin.

 

Calum MacGilleathain: Agus chan eil fhios agaibh air facal a bh’ aig an fhear nach maireann – cha do thog sibh e?

 

DM: Well, chan eil cuimhn’ agams’ ach gun robh mar a bha i tòiseachach, gun robh

 

A Mhìcheil nan aingeal

’S na fìrinn à Flathanas

Cuir dìonachd ar m’ anam

Le faileas do sgèith.

Cuir dìonachd air m’ anam

Le faileas do sgèith.

Air...

 

…o chan eil cuimhn’ agam oirre, cha dearg mi air a dhol leatha. Cha dearg mi air a dhol leis an laoidh idir, ach gur h-ann mar siud a chaidh a tòiseachadh, ach bha i uamhasach fhèin fada, an laoidh a bha seo. Bha ri ràdha gum biodh – gum biodh – daoine ann, fhios agaibh, nach biohd aig an taighe Oidhche na Mìcheil, na Latha Fhèille Mìcheil – gum biodh iad air falbh on taigh air turas, agus ma dh’fhaodte gum biodh iad seachdainnan gun tighinn dachaigh. Bha srùthan – bha e ri fhàgail a-staigh gu cùramach gus an tigeadh iad. Neo, nam biodh iad tuilleadh ’s a chòir fada gun tighinn, bha fear ùr ga dhèanamh, agus dh’fheumadh iad pìos dhan srùthan fhaighinn a h-uile bliadhna, oir bhiodh iad mar leanaban gus am faigheadh iad am bàs, ged a bhiodh iad ceithir fichead bliadhna dh’aois. Bha sin a’ chleachadh a’ dol as an eilean a tha seo am bith an robh e as na h-eileannan agaibh. Chan eil. Cha d’fhuair mise mach sin idir. Tha iad a’ toirt urram mhòr, mhòr do Naomh Mìcheil seach gin eile dha na naoimh. Agus bha do dh’ùrnaighean aca, agus do ranndail ’s do ghorraidhean timcheall air an naomh a bha sin, rud nach urrainn dhòmhsa a chunntais, ged a bhiodh fios agam orra – tha – chan eil cuimhn’ agamsa, gun dearbha, air gin dha na h-ùrnaighean a bh’ aca.

 

CM: Agus…an cuala sibh robh iad a’ falbh le eich, robh ros (race) each aca an latha sin?

 

DM: Bhiodh ros each aca cuideahchd, tha fhiso agaibh; nuair a dhèanadh iad na h-ùrnaighean ’s an t-adhradh a bha seo, bha iad an uair sin a’ tòiseachadh air ros leis na h-eich, agus bhiodh iomain aca, agus bhiodh bàl an oidhche sin as a h-uile baile, cha mhòr, o cheann gu ceann dhan dùthaich. Bha fasan eile ac’ a-rithist, bhiodh na h-igheanan òga, bhiodh iad a’ cruinneachadh churran, agus bhiodh dòrrlach do churran aig a h-uile tè riamh. Chan eil cuimhn’ agam gu dè ’n t-ainm a bh’ air an fhacal a bh’ aig na seann daoine, mar a chanadh iad air a’ phairseil churran a bhiodh aca. Ach cha robh ann ach na rachadh eadar an òrdag mhòr agus a’ mheur. Dh’fheumadh sin a bhith làn, daonnan, aig a h-uile nighean, do churran. Agus nuair a thòisicheadh am bàl ’s an dannsa, ’s ann a-muigh a bhiodh aca falach. Nuair a thòisicheadh am bàl ’s an dannsa, bha iad a’ dol a-mach a dh’iarraidh nan curran, gu bith an robh iad dhan toirt a-staigh air fad ’s cò nach robh. Sheasadh i seo agus chanadh i, “’S ann agams’ tha na currain, ge bith cò ’s urrainn an toirt bhuam.” Bha nist cuideigin, tha fhios agaibh, a’ leum oirre sin agus a’ toirt bhuaipe nan curran, air bith an toireadh e bhuaip’ iad ’s cò nach toireadh, bha ’n cleachdadh a bha sin ann. Agus bha iad ag ràdha gur h-ann mar chleachdadh airson sonas a bha sin, a thaobh ’s gun robh iad ga dhèanamh mar urram do Naomh Mìcheal a bha seo. Nuair a bha iad a’ tòiseachadh as a’ mhadainn, gun robh bhuaidh a bha Naomh Mìcheal a’ cur orra, gun robh bhuaidh a bha sionach orra gus an stadadh iad anmoch san oidhche. Agus ge bith gu dè bhiodh iad ris, eadar leannanachd na dad eile, gun robh sean a’ tighinn gu buaidh, agus ma bha fear ann a bha toirt nan curran bho thè sam bith, gun robh e mar comhtharra ma dh’fhaodte, gur h-i bhiodh aige fhèin; agus gu rachadh an gnothach gu math leotha nam pòsadh iad; agus cinnteach gu leòr, ma chaidh aige air na currain a thoirt bhuaipe, gum biodh teaghlach mòr aca, le chèile. Sin agaibh beachd eile a bh’ aca. Nan rachadh currain a thoirt bhuaip’ air fad, agus gur h-e siud tè bhiodh aige fhèin mar bhean, gum biodh iad uamhasach fortanach as an t-saoghal. Sin agaibh na chuala mi mu dheidhinn, gu bith an cuala sibh fhèin guth riamh air a leithid rud, ach bha e dol ann a-measg nan seann daoine bha seo. Bho chionn fhada, tha fhios agaibh, cha robh daoine ga innse. Cha bhiodh daoine ga innse dhan t-seòrsa agaibhse ann, tha fhios agaibh – ’n fheadhainn a bha falbh ag iarraidh naidheachdan is òrain is òirdean dhan h-uile seòrsa, cha bhiodh iad a’ toirt sìon, tha fhios agaibh, a bhuineadh do chreideamh. Tha mi cinnteach gur h-e sin an reason, agus gum bheil e, air bàsachadh a-mach, nach eil duin’ ann aig a bheil cuimhn’ air mòran dheth. Chan e gum bheil cuimhn’ agamsa mi fhìn air mòran dheth, ach dìreach beagan an siud ’s an seo mar a bha mi cluinntinn. Sin agaibh nas urrainn dhòmhsa ràdh ma dheidhinn an Naomh Mìchael. Dh’fhaodte gun cuimhnichinn air tuilleadh uaireigin fhathast, ach chan eil cuimhn’ agam an-dràsta air co-dhiù ach siud.

 

Tha an naidheachd seo ri chluinntinn aig an t-seòladh shìos. Cha robh Mac an t-Saoir buileach ceart na thuirt e mu na luchd-cruinneachaidh bheul-aithris a thàinig a dh’Uibhist oir fhuair Alasdair MacGilleMhìcheil an t-uamhas mu chreideamh is eile bho na h-Uibhistich anns an naoidheamh linn deug. Agus tha na chruinnich e fhathast ri fhaicinn anns na leabhraichean air a bheil Carmina Gadelica. Fhuair e cuideachd mòran stuth mu na cleachdaidhean a bha aig na seann Ghàidheil an lùib Latha Fhèill Mìcheil a bha aig an àm ud an impis air a dhol à bith.

 

Tobar:

SA1960.21.A1 [http://www.tobarandualchais.co.uk/fullrecord/36803/1]
 

Dealbh:

Dòmhnall ‘Larry’ Mac an t-Saoir. Tasglann Sgoil Eòlais na h-Alba, Oilthigh Dhùn Èideann. Chaidh an dealbh seo a thogail san Òg-mhìos 1958 le Calum an Tàilleir ann an Loch Aoineart, Uibhist a Deas.